PIOTR KOSZAK (1864-1941)
Mistrz ceramiki huculskiej z Pistynia
Piotr Koszak był utalentowanym garncarzem pochodzącym z Pokucia, regionu Huculszczyzny na dawnej wschodniej rubieży II RP. Urodził się w 1864 r. we wsi Moskalówka koło Kosowa na Pokuciu. Ukończył prestiżową Krajową Szkołę Garncarską w Kołomyi, co dało mu solidne podstawy fachowe. Po szkole osiadł w miejscowości Pistyń (dziś Ukraina), która na przełomie XIX i XX w. była głównym ośrodkiem artystycznego garncarstwa pokuckiego. Wyróżniał się na tle licznych garncarzy z Pistynia – z czasem zdobył sławę najlepszego garncarza w całym podgórskim regionie Pokucia w latach 20. i 30. XX w.
Koszak szybko zyskał uznanie dzięki swoim wyrobom. Zdobywał nagrody na ważnych wystawach rzemiosła artystycznego: m.in. na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie w 1894 r. otrzymał srebrny medal, a na Wystawie Przemysłu Domowego w Kołomyi w 1912 r. również uhonorowano go srebrnym medalem. Liczne wyróżnienia zmotywowały go do unowocześnienia warsztatu i zwiększenia skali produkcji. Specjalizował się w tradycyjnej ceramice pokuckiej półmajolikowej – jego wyroby to m.in. kafle piecowe o bogatych wzorach oraz malowana ceramika użytkowa: misy, talerze, dzbany, flakony, a nawet trójramienne świeczniki zwane „trijcia”. Technologia ta polegała na pokrywaniu form białą glinką (angobą), rytowaniu wzoru igłą, a następnie pokrywaniu powstałych konturów i pól szkliwami w odcieniach zieleni, brązu, żółci (czasem z dodatkiem kobaltu) i wypalaniu ponownym – jest to charakterystyczna technika półmajoliki huculskiej. Ornamentyka Koszaka obejmowała bogate wzory roślinne, geometryczne, a także scenki figuralne z postaciami ludzi i zwierząt, odzwierciedlające życie codzienne Hucułów.
W prowadzeniu pracowni garncarskiej Piotrowi Koszakowi pomagała jego żona Emilia, która również opanowała zawód garncarza i wsławiła się znakomitym rysunkiem dekoracji o cechach barokowych. Od lat 20. XX w. cennym współpracownikiem był też pasierb Kazimierz Woźniak – syn Emilii z pierwszego małżeństwa – którego Piotr przyuczał do zawodu. Młody Kazimierz już od 1925 r., mając 16 lat, pobierał nauki w warsztacie ojczyma w Pistyniu. Piotr Koszak przekazał mu całą wiedzę i tradycje garncarskie Pokucia, które Kazimierz kontynuował po wojnie. Sam Piotr pracował w swojej pracowni niemal do końca życia – zmarł w Pistyniu w czasie II wojny światowej (1941 r.).
Zagraniczne opracowania przedstawiają Piotra Koszaka (ukr. Petro Koshak) jako jednego z najwybitniejszych mistrzów huculskiej ceramiki artystycznej przełomu XIX i XX wieku. Urodził się on 1864 r. w Moskaliwce koło Kosowa (ówczesna Austria, dziś obwód iwanofrankiwski na Ukrainie). Był synem garncarza i od najmłodszych lat zmagał się z biedą – osierocony w wieku 9 lat imał się różnych zajęć (pasterstwo, służba wojskowa). Osiadł w Pistyniu około 1888 r., gdzie założył rodzinę i zaczął wytwarzać tradycyjne garnki wzorem ojca. Wkrótce jednak postanowił rozwijać swe umiejętności – studiował wzory ceramiki z pobliskiego ośrodka w Kosowie i w latach 1894–1897 uczęszczał do Kołomyjskiej Szkoły Garncarskiej, którą ukończył jako jeden z najlepszych absolwentów. W nagrodę otrzymał stypendium, które przeznaczył na budowę własnego pieca i urządzenie warsztatu. Dzięki temu już pod koniec XIX wieku rozwinął oryginalny styl łączący tradycyjne motywy huculskie z nowatorskimi formami.
Piotr Koszak szybko zyskał sławę poza Huculszczyzną. Ukraińskie źródła podkreślają, że już w 1894 r. znany etnograf Wołodymyr Szuchewycz zaprosił go do udziału w Galicyjskiej Wystawie Krajowej we Lwowie, gdzie prace Koszaka zdobyły uznanie i zostały zilustrowane w monumentalnej monografii „Huculszczyzna” autorstwa Szuchewycza. Koszak regularnie prezentował swoje dzieła na wystawach przemysłowych i rzemiosła artystycznego: brał udział m.in. w Wystawie Rolniczo-Przemysłowej w Kosowie (1904) oraz w Wystawie Domowego Przemysłu w Kołomyi (1912). Na tej ostatniej wystawie zdobył najwyższe wyróżnienie – złoty medal za swoje wyroby. Jako uznany mistrz reprezentował też sztukę Hucułów na arenie międzynarodowej – jego prace były pokazywane na Wystawach Światowych w Paryżu (1937) oraz w Nowym Jorku (1939). Ceramika Piotra (Petro) Koszaka – zdobione kafle, malowane talerze, dzbany, przedmioty dekoracyjne – trafiała do kolekcji muzealnych i prywatnych w różnych krajach. Uważany jest za kontynuatora i zarazem reformatora tradycji klasycznych XIX-wiecznych garncarzy huculskich, który wzbogacił techniki zdobnicze Pistynia oraz wprowadził nowe kształty i szkliwa do repertuaru lokalnej ceramiki.
Zagraniczne źródła uzupełniają także informacje o życiu rodzinnym Koszaka. Potwierdzają, że żona Emilia czynnie pomagała mu w pracy – badaczka Krystyna Winnicka z Muzeum Historycznego w Sanoku odnotowała, że cała rodzina zajmowała się garncarstwem, a wyroby Emilii odznaczały się „pięknym rysunkiem” dekoracji. Piotr nauczył rzemiosła swojego przybranego syna, Kazimierza Woźniaka, który również został cenionym mistrzem ceramiki artystycznej. Piotr Koszak pozostał aktywny do końca życia – zmarł w Pistyniu w 1940 lub 1941 roku (różne źródła podają odmienne daty), pozostawiając bogate dziedzictwo kulturowe Huculszczyzny.